نادیده گرفتن ممنوعه‌ها

تنها دو سال بعد از دستیابی ایران و کشورهای ۱+۵ به توافق هسته‌ای بود که امریکا عهدشکنی خود را با خروج یکجانبه از این توافق به منصه ظهور گذاشت. در حالی که برجام به صراحت به لغو همه تحریم‌های هسته‌ای و عدم تصویب هر تحریم جدیدی علیه ایران حکم می‌داد و بیان می‌داشت که هر تحریم جدیدی مغایر با مفاد این توافق است، دولت امریکا همه این ممنوعه‌ها را نادیده گرفت و با بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای با بهانه‌های دیگر فهرست تحریم‌های ضد ایرانی خود را پرشمارتر کرد.

کار به جایی رسید که وقتی دولت «جو بایدن»، رئیس جمهور کنونی امریکا تلویحاً خواستار بازگشت به برجام شد، دیگر معلوم نبود که این بازگشت تا چه اندازه می‌تواند جبران مافات خساراتی را کند که به کشورمان تحمیل شده بود از این رو مقام معظم رهبری درباره ابراز تمایل امریکا برای بازگشت به توافق این چنین گفتند: «اگر امریکا بخواهد بدون رفع تحریم‌ها به برجام برگردد موجب «باج‌خواهی» است؛ چرا که در برابر هر تحریمی که بخواهد رفع کند خواسته‌ای را مطرح خواهد ‌کرد و این اقدام عاقلانه نیست؛ بنابراین راه صحیح این است که قبل اینکه بخواهد به برجام برگردد تمام تحریم‌هایی که بعد از امضای برجام در قالب دستورات اجرایی رئیس‌جمهور وضع شده است؛ اعم از اینکه مربوط به هسته‌ای باشد و یا برچسب‌های تروریسم و حقوق بشر داشته باشد، بردارد».

هدفی روشن و راهی پیدا

این موضع‌گیری رهبر انقلاب، نقطه کانونی سازوکاری شد که دولت سیزدهم در آغاز به کار خود طراحی کرد. در حالی که مذاکره در ماه‌های آخر کار دولت حسن روحانی با طرح موضوعات غیر برجامی از سوی امریکا به پایان رسید و عملاً راه به جایی نبرد، دولت سید ابراهیم رئیسی دیپلمات‌های خود را با هدفی روشن و راهی پیدا به وین فرستاد. بسته ابتکاری هیأت ایرانی به ریاست علی باقری دو طرح با موضوع رفع تحریم‌ها و دیگری اجرای تعهدات برجامی ایران را روی میز گذاشت. به رغم تبلیغات گسترده پیش از آغاز دور جدید مذاکرات در دولت سیزدهم که مذاکره میان تیم جدید دیپلماسی ایران را بویژه با طرف‌های غربی امری از پیش شکست خورده توصیف می‌کرد، پیشنهادات هیأت ایرانی به اندازه‌ای قابل اجرا و مبتنی بر خواسته‌های بحق بود که امیدهای جدی از همان آغاز برای رسیدن به نتیجه شکل گرفت و به‌تدریج پررنگ شد.

روند چنین بود؛ ایران به گواه ۱۷ گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به همه تعهدات برجامی خود پایبند مانده اما در مقابل، حاصلی جز تحریم برای تحمیل هزینه به ایران به دست نیامده بود. فشاری که هرچند ایران با پیگیری سیاست متوازن از سوی دولت سیزدهم کوشید هزینه‌های آن را کاهش دهد اما این به آن معنا نبود که دولت امریکا از پیامدهای عهدشکنی خود درامان بماند. از این رو ایران در اقدامی قانونی، از یک‌سو بخش مهمی از تعهدات هسته‌ای خود در چهارچوب قانون راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران را متوقف کرد و از سوی دیگر هیأت دیپلماتیک خود با تیم جدید را با دستور کاری روشن و قابل اجرا به وین فرستاد.

پس دادن امتیازات فراوان در برجام و تحمل هزینه‌های آن، روشن است که لغو همه تحریم‌های برجامی و همه تحریم‌های فرابرجامی و گرفتن تضمین‌های قابل اتکا از سوی طرف‌های غربی بویژه امریکا منطقی‌ترین خواسته ایران مطابق همان معاهده باشد؛ خواسته‌ای که هیأت دیپلماتیک کشورمان آن را در یک طرح عملیاتی و با سازوکاری مشخص روی میز وین گذاشت و چهارچوبی برای تأمین منافع ملی از شرایط فعلی ترسیم کرد.

دو پرده از جنگ روانی

تردیدی وجود نداشت حضور هوشمندانه هیأت ایرانی که به وضوح مشخص کرده بود برای رفع مؤثر تحریم‌ها و بازگشت متوازن طرف‌ها به توافق ۲۰۱۵ چاره‌جویی کرده است، برای اروپایی ها و امریکایی ها باری از غافلگیری داشته باشد. در چنین فضایی بود که موضوعاتی همچون «توافق موقت» مطرح شد؛ توافقی که ارائه برخی مشوق‌های مالی محدود و موقت را در قبال پذیرش تعهداتی برای متوقف‌سازی فعالیت‌های هسته‌ای ایران پیشنهاد می‌داد.

هرچند که در همان آغاز کار معلوم شد طرح این پیشنهاد هرگز از گفت‌وگوها در حاشیه مذاکرات فراتر نرفته است اما سفر مهم رئیس جمهوری ایران به روسیه در چند روز گذشته بهانه‌ای برای خبرسازان شد تا بار دیگر القا کنند که موضوع «توافق موقت» پیشتر از سوی روسیه به ایران پیشنهاد شده است؛ اگرچه، منابع آگاه در وین در گفت‌وگو با رسانه‌ها این خبر را رد کردند. همچنین یک منبع آگاه دیپلماتیک به «الجزیره» گفته است: «پیشنهاد توافق موقت هیچگاه در برنامه ما نبوده است. تهران تنها توافق دائم و با اصول و پایه‌های محکم را می‌پذیرد.»

به موازات این جریان‌سازی باید به پرده دیگری از نمایش غرب اشاره کرد که می‌کوشد با اتهام وقت‌کشی و ادعای تلاش برای کوتاه کردن زمان گریز هسته‌ای، قصور تطویل مذاکرات را متوجه ایران کند. در این میان اروپایی‌ها به جای ایجاد فشار بر امریکا که اگر خروج یکجانبه‌اش از برجام نبود، نیازی به انجام مذاکرات دوباره نبود، رویکرد ایران برای تحقق منافع برجامی‌اش را نشانه رفته‌اند. پربیراه نیست اگر بگوییم به همان اندازه که دستان طرف مقابل برای چانه زنی خالی‌تر شده و روند جاری مذاکرات به سمت و سوی حل اختلافات می‌رود، تلاش امریکا برای بهره‌گیری از حربه جنگ روانی دوچندان شده است. در سردرگمی اردوگاه امریکا همین بس که در حساس‌ترین مقطع مذاکرات، «ریچارد نفیو» که از او به عنوان اصلی‌ترین طراح تحریم‌ها علیه ایران یاد می‌کنند، کنار رفته است و ترکیب هیأت دیپلماتیک امریکا دستخوش تغییر شده است.

از سوی دیگر واضح بود که کشورهای اروپایی از جمله فرانسه شریک ثابت جنگ روانی امریکا علیه ایران باشند. این واقعیت را رئیسی در گفت‌وگوی اخیر خود با رسانه روسی«راشاتودی» مورد توجه قرار داد و با انتقاد از شرکای اروپایی برجام گفت: «فرانسه، آلمان و انگلیس با عدم اتخاذ تدابیر مناسب جدید برای مقابله با اقدام ناقض امریکا، به تعهدات خود در این توافق عمل نکرده‌اند».

منطق ایستادگی

شاید آخرین موضعگیری «آنتونی بلینکن»، وزیر خارجه امریکا که مدعی شده «رئیس جمهور کنونی نمی‌تواند رئیس جمهور آینده را مقید کند» به روشنی مشخص کند که گره اصلی کار صحنه وین کجاست. چنانکه پیداست ایران برای ممانعت از تکرار آنچه در خرداد ۱۳۹۷ در پی خروج یکجانبه امریکا رخ داد، درصدد دستیابی به توافقی است که دلیل موجهی برای اجرای تام و تمام تعهداتش پیدا کند. این دلیل را رئیسی در سخنرانی اخیر خود در «دومای» روسیه به وضوح مشخص کرد.

آنجایی که او گفت: «فلسفه ما روشن است؛ ما از حقوق ملت خود کوتاه نمی‏‌آییم.  آنهایی که شعار می‌دهند «امریکا برگشته است»، هنوز به تعهدات خود در توافق هسته‌ای برنگشته‏‌اند. ما به چیزی کمتر از حقوق خود رضایت نمی‌دهیم. جمهوری‏ اسلامی‏ ایران در رسیدن به توافق جدی است، اگر طرف‏‌های مقابل بر رفعِ واقعی و مؤثر تحریم‌ها جدی باشند.»